Translation and Transliteration into Smith/Francis Orthography: Kenny Prosper

The following language discussion was organized and recorded by Trudy Sable, PhD during a Native Council of Nova Scotia meeting at which Doug Smith and Bernie Francis were being honoured for their work to develop the Smith/Francis orthography. Present were: Bernie Francis, Doug Smith, Harold McGee, Ruth Whitehead, Trudy Sable, Bernadette Johnson, and Margaret Walsh. Katherine Sorbey, Helen Sylliboy and David Schmidt were partial attendees.

Citation: Sable, Trudy (1994). Mi’kmaw Language Discussion with Bernie Francis and Doug Smith. Kenny Prosper, translator. Trudy Sable Collection, DTSARCHIVE306, Mi’kmaw Native Friendship Centre Archives, Halifax, Nova Scotia.

---

HM      Tami weji pqujiaqsip? Talakutikl Mi’kmaw Alka’nkne’l tli’suti’l? Aqq tale’kek amskwesewey Mi’kmaw aqq amskwesewey wapna’ki tepkisa’tikl?

DS       Mu kejitu kis tlimulin ta’n tujiw ansma tela’sik. Metue’k kis tluen ta’n tujiw. Alka’nkine’l na pikwelkl tli’suti’l akutultikl kutey Lulupi’n telui’tmu’kl tli’suti’l Lulupk. Alka’nki’ne’l na pikwelkl tli’suti’l akutultikl ta’n kisi tepkisa’tumkl. Tujiw ap nekmowe’l ap kis tepkisa’tumkl, wjipenuk tle’l, miawe’k tle’l, tkisnuk tle’l kutey Kri’. Mi’kmaw na tley wjipenuke’l tle’l Anka’nkine’l tli’suti’l. Na nekmowey akutulti’tij ktikl tli’suti’l tle’l wjipenuke’l kutey Pnapskat, Pasmikwa’ti, Apnaki, Mali’sit aqq ktikl. Metue’k kis tluen ta’n tujiw Mi’kmawey tli’suti tepkisa’siksip ta’n wije’l wejiaq wtli’sutimuow. Mita mu etenuk ewikasik sa’qewey wjit tli’suti’l ta’n teli akutultik. Kutey Lulupk, kisi ankaptitisk sa’qewe’l tli’suti’l. Tepkisa’tikl na tli’suti’l ta’n tujiw newte’ teli’sultijik tepkiso’ltijik, aqq etuk jel awsamelkik, kisna kewisultimk na i’mu’titaqq se’k, klapis kla’qij pilua’sikl wtli’sutimual. Ta’n tujiw tepkiso’lti’tij mimajuinu’k na klapis wtli’sutimual pilua’tikl mita mu kelultulti’k. Na kla’qij wtli’sutimual pilua’tikl. Na klapis pemi aji pilua’sikl wtli’sutimual. Kutey Aklasie’wi’simk na nise’k Alma’ey tli’suti wejiaq Alma’ey pikwelkl kaskimtlnaqnipunqikl Mi’kmaq etuk tepkisita’tuknik tujiw klapis kisi’sik wtli’sutimuow aq ta’n telo’lti’tij.

BF       Mu asma kis tluemmik ankaptmik tli’suti na Mi’kmaq wikultituknik tett newtiska’q jel ta’pu pituimtlnaqanipunqikl. Etekl klusuaqnn mu weltesknukl amskwesewey Alka’ki’n. Lukwaqn pemi lukwatasik wjit nekmowey kiskuk. Klusuaqnn kutey e’pit, samqwan mu weltesknukl.

HM      Telta’siap tli’suti’l kutey Mali’sit, Pasmakwa’ti, aqq Penapskat na kikjakutultikl toqo Mi’kmaw pilu’tek kijka.

BF       Teliaq na

RW      Tami wejita’ql net klusuaqnn?

BF       Mu asma kejitu, katu tluekk, ankaptmanek koqoey na kis tluekk Mi’kmaq i’mu’tituknik tett na’tami pituimtlnaqnipunqik. Katu i’tluepnik me’ kijka aji sa’q. Katu mu asma ketlamsitmu nike. Etuk je na’tuenik pilue’k L’nu’k i’mu’tituknik wla tett, katu mu kejitummik ta’n wenik. Kekkunmekl emqatuimkl klusuaqnn Mi’kmawiktuk wejiaq ktik tli’suti’l wla tepow jiptuk tenutuk. Mu kejitu ta’n koqoey tli’suti tenutuk.

RW      Amujpa tett tenutuk net tli’suti kisna kisi wji maqituwultituknik se’k tli’suti.

BF       Kisi wji maqituwulti’tisoq se’k jiptuk katu mu asma me kejitu. Etlite’tmik katu mu kejitummik.

RW      Pa’qlaiwik.

BF       Kejitu, jikaptm na nekmowey.

RW      Kinua’tuitesnen.

DS       Kis tla’sis na elt kisitu’titl nekmow wklusuaqnmual mita pile’l nemitu’titl koqoe’l katu samqwan moqo. Katu kaqi’st mu etenukl newte teltekl klusuaqnn mita ta’n telo’lti’tij eltu’titl wklusuaqnmual.

BF       Katu tapu’kl klusuaqnn ta’n kisi mknimapn mu teltenukl wlteskn kutey e’pit aqq samqwan. Kijka pilu’tekl.

DS       Tli’suti’l na akutultikl, pikwelkl newte tl-tetal klusuaqnn, mtinin ta’n teli milikk, ekitmaqnn aqq wijey koqoey. Katu samqwan na kisa’lisk ankita’sin ta’n tel kis tla’sik.

RW       Kis tlimitesnen ta’n teltek tli’suti Mi’kmawey napite’tmik ktikl tli’suti’l kutey Aklasie’wi’simk.

BF       Kutey Lulupe’l tli’suti’l kisna koqoey?

RW      Ta’n pasik tli’suti’l.

BF       Kutey Aklasie’wi’simk. Kaqi’sipunqik ni’n aqq Tak ankaptmek aqq telo’tmekip ketlewo’qn pilu nmitu’tij mita msit tli’suti’l pilu nmitu’tij koqoey. Mi’kmaw elt tela’toq pilui nmitoq ketlewo’qn ta’n Aklasie’wk tel nmitu’tij wtli’sutimuow. Pilui e’wmi’titl verbl nemitu’tij wsitqamu ta’n tel-pmiaq. Na nekmowey newte ta’n pilu’tek telo’tm. Ta’puowey we’kaw nounl Mi’kmawiktuk na kejitu nike ili-e’wasikl verbl  aqq pasik kawaska’tu’titl  tujiw eltu’titl nounl. Pasik ankua’tu’tij verb eltu’tij noun, kutey ikn aqq aqn. Nasa’tu’tij klusuaqniktuk eltu’tij noun. Mu metua’linuk kinua’teken ta’n tekenl nounl. Ta’n tekenl sa’qewe’l verbl. Ktikl nounl kijka aji-mtue’kl jemu ktikl.

RW      Katu waisise’l wisunn?

BF       Waisise’l na elutmi’tij ta’n teltoqsit waisis kisna ta’n teli aja’sit. Aklasie’w elt tela’teket wtli’sutimk. Kutey jipji’j teltoqsit jikati’ti’ti na na’te’l wejiaq ta’n telui’tuj Chickadee. Kisna Aklasie’w teluet “piss” ta’n telsitmik aqq Mi’kmaw teluet pi’si. Kisna ta’n teli aja’sit waisis kutey “turkey” aswapekiaq wunji na wett tlui’tut apatapekiejit. Na ap piluey nekmowey. Na tel tepkisa’tumk nounl animatewin kisna inanimatewin na.

DS       Ewi’tmu’sip kutey verb tlo’ltinew Mi’kmaw, mu telo’tmu’n pilui ankaptmnew wsitqamu ta’n wesku’tmu’tip ki’l Bernadette? Kutey tl-nmitunew wsitqamu kutey pemi aja’sik koqoey toqo Lulupkewe’l tli’suti’l noune’l tli’suti’l ankaptmi’tij koqoey kutey nemit’unl. Nounl na koqoe’l ta’n kisi ankaptmikl, sioqo’tumkl apaji nasimisko’tumkl aqq tel-nmitu’nl kutey koqoe’l. Toqo nekmow mu tel-nmitu’tik aja’sin. Na telte’tm Mi’kmawey tli’suti nemitumk koqoey aja’sik, L’nui’sultite’wk kejitu’tij. Katu Aklasie’wi’simk nemitu’kl nounl aqq koqoe’l. Ninen na koqoey ankite’tmek mu aja’sinuk koqoey wjit ninen kutey kilow.

BF       Tel nmitu Aklasie’wi’simk wasoqitestoq wsitqamu mu aja’sinuk. Katu Mi’kmawi’simk tel nmitumk koqoey pemi aja’sik kutey video camera. Na teli ankaptmap ni’n sa’q. Na me newte teltek.

DS       Kelu’lk ta’n teluen. Heraclitus 6^th century Greek philosopher teluep “mu paqisasukwa’wun newte sipu ta’pu na’kwekl, teluet na ma kis tlui’tutimu’n Miramichi River katu me na pemi pilua’sik samqwan pilu’tek. Msit koqoey sipuk mu newte tele’nuk mita pemi pilua’sik. Tlia paqisasukwa’n tapuikiskik mu na wijey sipu nekm teli tluet koqoe’l na koqoe’l katu mu pilui ankaptmn aja’sik koqoey na wejiaql mita mitaqaltikl kutey “lyre” pipukwaqn kisna api ta’n eltaqa’mn. Api mita tel sekkitqipit kmu’jiktuk na weji apiit, wijey pipukwaqnn mu sekkitqipi’k a’papi’k kmu’jiktuk pipukwaqniktuk na ma ku’kunmu’n “lyre”. Na tel-nmitoqip msit wsitqamu sekkitqiten toqo pemi aja’sikip toqo telaptmikip wantaqten.

BF       Telte’tm Bernadette ketu’kjitoqip teli istue’k animacy aqq inanimacy wjit koqoe’l. Tumk eykik linguistaq telaptmi’tij pasik grammaticalowin, grammar pasik kejitu’n. Amiw etuk tetpaqa’q, katu jikaptm ni’n kaqi’sipunqik aqq telte’tm etek koqoey Mi’kmaq tepkisa’tu’tij animatewin kisna inanimatewin. Wejiaq na sa’q ta’n teli ankaptmi’tij koqoey toqo mu kejitu’tik ta’n koqoey wjit. Mi’kmaq mu na kejitu’tik ta’n koqoey wjit animatewik koqoey kisna inanimatewin ta’n mu eyknukip ta’n koqoey wjit tlui’titaqq na’tukoqoey kikuaq piley animatewin kisna inanimatewin. Ma pa’qilaiwun wenji’kuomk television inanimatewik toqo fridge animatewin, mita nuta’t wenji’kuomk, mijipjewey na’qa’toq suklikan aqq teka’toq ta’n koqoey esamqwan ta’puowey weji nuta’j wla fridge mita msit qasawo’q ta’n wejitasij na kesi nuta’t. Tluenej naqtmu’sip plastic lame’k aqq ejikla’tu’sip qasawo’q na mu kekkunawt nike fridge, ma tka’tekek. Katu ta’n telkilk tellukwet tka’teken. Television na inanimatewik mita tumk mu tewji nuta’nuk, pikwelk wen mu televisionnimik pasik l’ta’taq se’k tujiw ap ta’n tujiw wesku’tmn television na wesku’tmn box aqq wasiantejka’sik, kisi wsua’tutisk na box aqq wasiantejk aqq mna’tukk aqq jiklekekk toqo me ne’kaw kisi ankaptitisk, picture tube na ankaptmn. Katu picture tube? Ankmaikw animatewik nekmowey. Katu ta’n tujiw boxiktuk pitek na inanimatewik mita mu nuta’nuk wjit television kisi lukwen na inanimatewitew, na wjit teluemk T.V. inanimatewik, mita box etek. Katu tube nekmowey ta’n etl-nmitu’n napwi’kikn.

HM      Etekl body partl inanimatewikk aqq ktikl ta’n animatewikl?

BF       Tluenej wsua’tunej kina’matinewu’lk, kina’matinewu’lk. Tluenej kjikankewey kina’matinewu’lk toqo kiwto’qik kjikan etek kisi l’lika’qq mita mu knekknuk, na inanimatewik mita mu tewji nuta’nuk, ta’n tewji nuta’q na animatewitew. Ta’n tewji me’ki nuta’q na animatewitew. Mawpeltu mu tewji nuta’nuk ten pas, katu Eskissoqnik animatewitew pas mita amasek weja’tekemk kjikank aqq me’ki nuta’q. Katu ta’n teli e’tmatmn sioqiaq kutey motorcycle. Mawpeltu inanimatewit tluetisk talki’k. Katu Eskisoqnik tluetisk “talkilk”. Mu kejitu ansma ta’n koqoey wjit. Mu kis tluew ta’n koqoey wjit. Kejitu mu tewji nuta’nuk motorcycle Eskissoqnik. Wijey ap car kitk Mawpeltu aqq Eskissoqnik inanimatewik. Mu kis tluemmik ne’kaw. Tekenl wtinine’l pkesiknn ketu wsku’tmoql?

BF       Ke’skma’q siawita’wkw kisi mniskuates Helen Sylliboy piskwa’n, pikwel lukwatk elt nekm tli’sutiey lukwaqn.

TS        Kisi tlimitesnen ta’n tujiw poqji sku’tasikip animate aqq inanimate aqq ta’n tellukwekl? Wesku’tmu’kip na newte’jkek na’kwek.

DS       Telte’tm Alka’nki’naq ta’n tli’suti tumk ewi’tmi’tip

TS        Nuta’q na kjijitunew.

BF       I’e’wmi’tipn ktikl klusuaqnn ta’n tujiw wesku’tmi’tij nekmowey.

HM      Ta’n etuk tel nuta’q kisna mu tel nuta’nuk

BF       Teliaq. Mu nike na’sik. Nike animate kisna inanimate.

HM      Telte’tm metue’k mita nounl na, toqo Mi’kmawey tli’suti na verbey tli’suti, na tli’suti t’an teli ankaptmik animatewin kisna inanimatewin na pilui ankaptitaq nuji kina’mua’tite’wk Wenujk aqq Aklasie’wk mu tele’nuk koqqwajiw Mi’kmawey tli’suti. Etuk jel etekl ktikl kisi tepkisa’tumkl Mi’kmawe’l tli’suti’l aqq katu animatewin kisna inanimatewin mita nekmowe’l jiko’tmikl klusuaqnn ta’n teluek Aklasie’wiktuk aqq kesi wi’tmikl Aklasie’wey tli’suti mita teluekl ajite’tmikl Aklasie’wey tli’suti mita ajite’tmikl.

RW      Koqoey maqamikew ta’n tel-nmitu’n animatewitew kisna inanimatewitew. Telte’tm telimi’tip ne’wt sipu’l animatewikl.

BF       Telte’tm ewi’tasikip ne’wt na klusuaqn wjit kmtn telte’tm eykik tluetaqq animate aqq eykik tluetaqq inanimatewik. Mu kis tluewun ta’n teken tetpaqa’q. Ktikl ap etekl kutey ka’qn. Kis tluetisk ka’qn etek na inanimatewik. Tumk telta’siap ka’qn inanimatewik katu wesku’tmi’tis na ta’n weji piskwa’n, na ka’qn animatewiksip.

RW      Ka’qn net kutey wikuomey ka’qn?

BF       Moqo, ka’qn wenji’kuo’mey. Quspeml, sipu’l aqq koqoey na apjiw animatewikl.

RW      Katu ta’n eltekl msit tami? Wju’sn, ta’n telikiskik, mkumi aqq wastew.

DS       Harold, kisi pilu pipanikesikk ta’n koqoey menueken?

HM      Tumk ketu kjijitu animacy aqq inanimacy ta’n teluekl Lulupewe’l tli’suti’l kutey Aklasie’wi’simk aqq melkinaql wtli’sutimuaq ta’n ma jiptuk tenuk Mi’kmawi’simk. Telte’tm mita telue’tip Mi’kmaw na verbl pikweli e’wkl na linguistaq klapis sku’tmi’tij animacy aqq inanimacy ta’n tujiw etek aji nuta’q ankaptmnew ta’n Mi’kmaq tel-nmitu’tij ta’n teli ankaptmi’tij wsitqamu Mi’kmawi’sultite’wk jemu animacy aqq inanimacy.

DS       Klusuaqnn animate aqq inanimate wesua’tasikipnn mita msit waisisk tleyawultijik newte teli ankamujik, tapu’kl ta’n kisi tepkisa’tuten nounl tli’sutiktuk. Wesku’tmu’k wskittuk aqq ta’n tel-kespiteskl klusuaqnn. Kutey weskunmu’kl tapu’kl pa’skitl aqq e’tasiw noun pasik ta’n Bernie ewi’tikipnn eykl na majjulkwatmi’tik teli e’wmik. Katu ta’n mu majjulkwatmummit na wije’wk ta’n teli e’wmik. Msit nounl amujpa pija’tikl newte pa’skit, animate kisna inanimate. Aqq msit waisisk, animatewikl na nekmowe’l. Mu e’muwkw animate apjiw wjit koqoey nikwek, etek na kisi wije’mn waisisuey. Na koqoey mimajik na ankmai’kw ika’tumk wla newte pa’skit aqq msit nounl newte teli kespitekl aqq verb aqq noun wije’tital ta’n tel tluemk animatewin kisna inanimatewin. Na ankaptmik inanimate nounl kutey ta’n Lulupewe’l kutey fridge, car, television na pikwelkl waisisuikl, kutey Bernie teluep. Eliaql newte pa’skit kutey waisisue’l nounl. Na pipanikesimk tali kjijitumk ankita’simk ta’n teli kisi kjijitumk na Mi’kmaq skmtukk kejitu’tij ta’n teken pa’skit piley noun liatew. Katu nike apaja’simk ta’n koqoey pipanikesi’tip wjit ta’n teli e’wmik verb Mi’kmawiktuk. E’e verb na pikweli e’wmik Mi’kmawi’simk katu nounl kaqi’st, kutey Bernie teluep, akutultikl tli’sutiktuk verbl. Katu ma kis tluewun newte tumk aji nuta’q kisna tumk ika’qip. Newte kis tluekk wjit msit tli’suti’l nuta’q wsku’taqn aqq ta’n teli wsku’taqn. Nuta’q noun aqq verb. Na ankite’tm teluek tumk nuta’n na’tukoqoey tujiw na’taluen wjit na ta’n koqoey. Ma kisi convertowiwun mita mu wsku’tmu’n koqoey aqq ma kisi tlewistu’n pasik e’wmn nounl mita ma kisi predicatewiwun koqoey wjit na noun. Na msit tli’suti’l etekl nounl aqq verbl. Tluenej Mi’kmawiktukl, verbl elukwatmi’tij suel msit lukwaqn nmitutisk nounl ta’puewey lukwaqnmuow katu nounl amujpa wije’mi’tij ta’n teli e’wmik verbl animate kisna inanimate. Mu kejitu aji wli kjijitunew nike skmtuk na kejitu’n linguistikewin ta’n tujiw nemitu’n msit koqoey mimajik na newte teli kespiteskl klusuaqnn. Na nekmowey wesua’tu’n wjit ta’n tela’sik tujiw aknutmn ta’n weji kisi tla’sikl ktikl katu mu elukwenuk siawiw.

HM      Mu ketu awsami alsutmu ta’n teli aknutma’ti’kw. Katu ta’n teli sku’tmik ta’n teli ankaptmik nounl, animatewin kisna inanimatewin. Telte’tm ap etekl ktikl ta’n kisi tlui’titen aqq katu pasik animate aqq inanimate. Etek kisi pipanikesiten ta’pu se’k lian kisna pikwel lian tujiw ap ta’n Pie’l Teni wesku’tkip aqq teluep ta’n ktikik pikwelkik ta’n kekina’masulti’tip Mi’kmaw na teluemk nounl na kaqisimilikkl koqoe’l wesku’tmi’tij. Na sipikkl, kiwto’qikkl, aqq ta’n koqoe’l kisi pijo’tten koqoey aqq ta’n msit tli’sutiey koqoey ta’n kisi wi’titen koqoey wjit tewji mlki ankaptmik animacy aqq inanimacy ta’n tel nmitumk koqoey wsitqamu’k toqo ta’n tujiw ktikl koqoe’l newte etlewistumkeweyiktuk etl me’ki nuta’ql.

DS       Etek na sa’q e’tmatasik tli’sutiktuk ta’n tl-tepkisa’tutisk semantics aqq syntax ta’n tl-tepkisa’tutisk tli’suti aqq ta’n teluek. Na nounl ta’n tel kespitesk teluek pikwelk koqoey, na wiaqlukwekl animacyiktuk klaman noun animatewik na pilu kespitesk aqq inanimatewik na pilu kespitesk. Toqi lukwekl pikwelk koqoey aqq nounl teli e’wmik toqi lukwekl aqq elt obviative t’an tujiw e’wasik wjit si’stewey newti e’wmik nounl. Na mu tewji nuta’nuk ta’n teli ankaptmik wsitqamu mita tli’suti na apjiw ta’n teli e’wmik. Ta’n teli e’wten tplutaqn ta’n tli’siten.